ارائه بازخورد در ارزشیابی کیفی

اگر یکی از هدف های فرایند نظام آموزشی، ایجاد تغییر در ساخت شناختی و فرایند های ذهنی (سیف، 1387) یاد گیرندگان بدانیم بدان گونه که دانش آموز، بتواند آنچه را در یک موقعیت فراگرفته، در موقعیت متفاوت دیری به کار گیرد؛ توان انتقال و کاربست آن آموخته ها را داشته باشد. این خواسته ممکن نمی گردد مگر یاد گیرنده در فرایند آموزش به صورت پیوسته و هدفمند بازخوردهای دقیق، متناسب و کاملی را دریافت نماید تا برآن اساس به خوبی از روند تلاش، پیشرفت و موفقیت های خود آگاه گردیده و در مهندسی جریان یادگیری جایگاه خود را به خوبی درک کرده و فعالیت های خود را بر اساس نقش موثری که در سرنوشت خود ایفا می نماید، مدیریت کند. به عنوان مثال بازخوردهای عددی از ظرفیت لازم برای ایجاد شرایط ذکر شده ناتوانند و فقط بیانگر این نکته هستند که مشکلاتی در دستیابی دانش آموزان به اهداف وجود دارد اما این که این مشکلات کجا، در چه افرادی و چرا وجود دارند، سکوت می کند. پر واضح است که باز خورد می تواند به شکل های مختلف ارائه شود. اما تأثیر آن ها بر افراد متفاوت است. بازخورد به هر میزان که فرد دریافت کننده را به صورت دقیق تر، واقعی تر، و کامل تر در جریان موفقیت ها و پیشرفت ها قرار دهد، قوی تر و سازنده تر خواهد بود. بنابراین باید چاره ای اندیشید و فکری کرد تا آن چه از یک بازخورد به معنای واقعی کلمه مورد انتظار است محقق شود.

تعریف بازخورد

«بازخورد» (پس فرست، بازفرست، پس خور، پس خوراند، یا فیدبک) نوعی برگشت پیام است که در آن، گیرنده به طور عامدانه یا غیر عامدانه به پیام فرستنده واکنش نشان می دهد. این پیام ها، به فرستنده امکان می دهند تا وضعیت ارتباطی خود را با مخاطبانش ارزیابی کند.

«بازخورد» در زبان فارسی به دو معناست. معنای نخست از خوردن (فعل غیر مرکب)، مواجه و روبرو شدن است. معنای دوم بازخوردن (فعل پیشوندی)، که صورت دیگر،«واخوردن» و «ناخوردن» است، به معنای نوشیدن و آشامیدن است. پس، بازوا خوردن به معنای «خوردن» نیست و قابل استفاده برای اصطلاح فیدبک نمی باشد.

در ارزشیابی تحصیلی بازخورد عاملی است که در تحقق اهداف آموزشی و بهبود کیفیت یادگیری، ارتقای سطح کیفی آموزش و عملکرد فراگیران، نقش بی بدیلی دارد و به عنوان مغناطیس توجه، عامل مهمی است که توجه ذی نفعان (دانش آموز و والدین) را به خود جذب می نماید؛ چرا که در این حوزه، باز خورد، آیینه ی بازتاب داوری و تصمیم های معلم است.

در حوزه ارزشیابی توصیفی نیز نه تنها واژه ی بیگانه ای نیست، بلکه یکی از عناصر اصلی آن می باشد؛ که اگر فرایندی، هدفمند و هوشمندانه ارائه گردد، در بهبود فرایند یادگیری دانش آموزان نقشی سازنده، مهم و رشد دهنده خواهد داشت. چرا که دانش آموز خواهد فهمید که در چه موقعیتی قرار دارد و نیازمند انجام چه فعالیت هایی می باشد تا انتظارات آموزشی را محقق گرداند.

بازخورد آموزشی در یک تعریف کلی و ساده به معنی «بازگشت دادن» نتیجه ی عملکرد های دانش آموزان توسط محیط (معلم – فراگیران و خود فراگیر) به وی می باشد. که در این نوشته منظور ما از بازخورد همان بازخوردهای معلم می باشد. بازخورد معلم فرایندی است که یادگیرنده را از چگونگی یادگیری خود آگاه ساخته و او را در اصلاح رفتارش کمک می کند. در بسیاری از موارد، فراگیران در درستی یا نا درستی واکنش و عمل کرد خود، شک و تردید داشته و نیاز به اخذ بازخورد دارند. مثلاً وقتی فراگیری پرسشی را جواب می دهد ممکن است نسبت به درست بودن آن مطمئن نباشد. حال اگر معلم با روش های مختلف (به عنوان مثال تأیید پاسخ دانش آموز به صورت شفاهی یا کتبی) به او بفهماند که جواب ارائه شده اش درست است، یک نوع قوت قلب در او ایجاد شده و با اعتماد به نفس بیشتری، به ارائه ی جواب ادامه می دهد و می تواند دانش خود را به کار گیرد و تعمیم دهد.

بنابراین می توان گفت بازخورد عبارت است از انعکاس یا ارائه یا عرضه ی نظر و عکس العمل یا نظر و واکنش معلم نسبت به وضعیت یادگیری دانش آموز که به شکل کتبی و شفاهی (کلامی) امل صحبت ها و جمله های توصیفی منظوم و منثور معلم که در هر مرحله از فرایند یاددهی – یادگیری از آن ها استفاده می شود. به واقع همان داوری های شناختی، فراشناختی و عاطفی معلم است که دانش آموز با دریافت به هنگام آن ها، اطلاعاتی در خصوص میزان پیشرفت و موقعیت خود به دست می آورد و در جهت بهبود عملکرد خویش از آن ها یاری می گیرد.

انواع بازخورد

بازخورد در نظام های آموزشی، قدمتی به اندازه تاریخ آن دارد. یادگیرندگان در نظام های غیر رسمی، رسمی، پیشرفته و... در خصوص وضعیت و عملکرد خود، بازخوردهایی را از معلمان، والدین، دوستان و... دریافت می نمودند.

در رویکرد جدید ارزشیابی، که به دنبال هدایت تلاش دانش آموزان در مسیر یادگیری است، بازخورد موثر آموزشی مبتنی بر عملکرد واقعی دانش آموز در فرایند یادگیری، از اساسی ترین و زیر بنایی ترین مفاهیم است؛ به طوری که باعث سهولت، بهبود و استمرار یادگیری دانش آموزان و اصلاح و تغییر عملکرد آن ها می شود.

در منابع موجود در خصوص ارزش یابی، بازخورد را به انواعی تقسیم نموده اند. به عبارتی از هر زاویه ای به آن نگاه کرده اند، تقسیماتی را ارائه داشته اند. به عنوان نمونه از منظر ابزار ارتباطی آن را به کتبی و شفاهی، از منظر محتوا به شناختی عاطفی و فرا شناختی، از منظر منبع به معلم، والدین، همکلاسی ها و دانش آموز و بالاخره از منظر زمان به فرایندی و پایانی. و یا دو نوع کمی (نمره ای) و توصیفی یا بازخورد های ملاک – وابسته و ملاک آزاد و... تقسیماتی ارائه شده است. این نوع تقسیم بندی ها، گر چه مناسب است و شاید به ظاهر، فهم آن ها را ساده گرداند؛ اما آن چه واقعیت دارد این است که در شرایط موجود، تقسیمات گوناگون از بازخورد، تنها به فهم و کاربست موثر آن، لطمه وارد می سازد. بنا براین ساده تر آن است که بازخورد را به دو نوع تقسیم نماییم؛ که عبارتند از:

الف) بازخورد فرایندی (کلاسی)

ب) بازخورد پایانی

الف) بازخورد فرایندی (کلاسی)

بازخوردهای فرایندی، همان بازخوردهای توصیفی شناختی و فرا شناختی است که معلم به منظور بهبود روش ها و نحوه ی یادگیری و آگاه شدن دانش آموز از قوت ها و ضعف های یادگیری مطالب و مباحث دروس مختلف به دانش آموز ارائه می نماید؛ و دانش آموز با استفاده از این بازخوردهای پیوسته، هدفمند، متنوع، توصیفی، ساده و قابل فهم، پی می برد که در چه وضعیتی قرار دارد؛ و چه فعالیت هایی را باید انجام دهد. به عبارتی دیگر بازخوردها باید به گونه ای باشد که کودک آن ها را درک کند و در او انگیزش لازم را به وجود آورد. لذا معلم با در نظر داشتن اهداف یادگیری و با توجه به سن و سطح درک دانش آموز و اوضاع و شرایط خاص روحی و روانی و نوع عملکرد دانش آموز، با استفاده از بازخورد، او را به نتیجه عملکرد خود آگاه می گرداند. بازخوردی که نقش غذای رشد دهنده را دارا می باشد؛ بدان معنا که دریافت آن توسط یادگیرنده او را یک گام به جلو پیش براند. در نظر داشته باشیم بدون دیدن توانایی ها، موفقیت های آن ها ف انتظار تغییر و اصلاح داشتن، تصور بیهوده ای است. یادگیرنده تا احساس خوبی نسبت به خود نداشته باشد، موفقیت های خود را نشناسد با تصویر گرفتن و مرور آن ها، دلگرم و تحریک نشود، به انجام فعالیت های مورد نظر معلم راغب نخواهد شد. بر این اساس در بازخورد ها ابتدا سعی کنیم اعتماد به نفس، حس لیاقت و داشتن کفایت را در آن ها رشد دهیم. یعنی جملاتی به کار بگیریم که تأثیر مثبت خود را بر روان دانش آموز بگذارد. برای این منظور بازخوردهای معلم باید خالصانه و صادقانه بیان شوند. اگر دانش آموز احساس کند بازخوردها توأم با ریا کاری است و عبارات غیر واقعی و اغراق آمیز استفاده شده، باید پذیرفت که معلم ندانسته با این عمل دیواری شده فرا روی رشد و پیشرفت دانش آموز. به عنوان مثال اگر دانش آموزی متوجه شود که معلم جمله ی: «گلم! خوشگلم! عزیزم! کارت خیلی خوب است» را گرچه خود کلی و مبهم است اما به شکلی غیر ارادی و بدون هر گونه احساس واقعی بر زبان آورده نه این که در او انگیزشی را بیدار نخواهد کرد که او را دچار ناراحتی و نا امیدی شدید می نماید. دانش آموز در این مواقع فکر می کند که معلم واقعاً از موفقیت هایش خوشحال نشده و به او توجهی ندارد. و...

بنا بر این چه بازخوردی مناسب است؟ چگونه بازخورد مناسب ارائه دهیم؟ از کجا بدانیم که باز خوردی که می دهیم مناسب است؟ و... برای روشن تر شده این بحث، بازخوردهای فرایندی را از سه زاویه خاص نگاه می کنیم و معرفی می نماییم؛ این سه زاویه عبارتند از:

الف) بازخوردهای فرایندی مجاز

ب) بازخوردهای مجاز با احتیاط لازم

ج) بازخوردهای غیر مجاز.

بازخوردهای فرایندی مجاز

بازخوردهای فرایندی مجاز که بر اساس اصول علمی و شناخت دانش آموز، ارائه می گردد و هو چون، غذایی رشد دهنده، عزت نفس و خود باوری و انگیزش لازم برای حرکت و تلاش و کوشش در دانش آموزان را فراهم می گرداند. این دست بازخوردها به پیشرفت ها تأکید دارند و معلم کوچکترین پیشرفت دانش آموز را مورد توجه قرار داده و او را تشویق می نماید به ویژه این شیوه برای دانش آموزان ضعیف نقش معجزه آسایی را داراست. مثلاً دانش آموزی که به تعبیری عام شلوغ است وهمواره مزاحمتی برای کلاس دارد همین که درانجام تکلیفی یا... هنجار کلاس را رعایت نمود، معلم نباید از این فرصت غفلت کند و سریع و به هنگام بازخورد دهد که مثلاً «آفرین پسرم چه خوب و آرام تکلیف را انجام میدهی و... منو خوشحال کردی». این دقت و ریز بینی معلم به دانش آموز می فهماند که این نوع رفتار چقدر مورد توجه اوست. برای این که این رفتار در کودک بماند و تقویت شود معلم این رفتار دانش آموز را برای دیگران نیز بازگو نماید. مثلاً برای مدیر مدرسه، اولیا، همسالان دانش آموز و...

این نوع بازخوردها سه ویژگی مهم را دارا می باشند:

1- درآن ها نقاط قوت دانش آموز، بزرگ نمایی شده.

2- نقاط ضعف دانش آموزان، با احتیاط بیان گردیده.

3- رهنمود های عملی متناسب با تفاوت های فردی دانش آموز، ارائه گردیده است.

بازخوردهای فرایندی مجاز با احتیاط لازم

بازخوردهای مجاز با احتیاط لازم، به دو دسته می توان تقسیم کرد. نخست بازخوردهایی است که معلم با آگاهی و دانش لازم نقاط ضعف دانش آموز را می شناسد و به زبانی ساده و قابل فهم، راهنمایی های لازم را به او ارائه می نماید. لیکن توانمندی های دانش آموز را چندان که در شیوه قبل، توجه می کرد، مد نظر قرار نمی دهد. اگر هم به آن ها توجهی داشته باشد، بسیارکم رنگ است. به عبارتی برقسمت خالی لیوان تأکید دارند و به نقش معجزه آسای تشویق «توانستن» های دانش آموز چندان توجهی ندارد. به جاست که باور داشته باشیم باشیم که هر تشویقی، پاسخی است به نیاز طبیعی و روانی کودک، که دریافت آن در دانش آموز احساس ارزشمند بودن و اعتماد به نفس داشتن را به وجود می آورد و بر خلاف تنبیه که از عوامل بازدارنده است، عاملی ترغیب کننده می باشد که به انسان نیرو می دهد. وقتی کودک را مورد تشویق قرار دهیم فرصتی فراهم می شود تا کودک به توانایی، ظرفیت و ارزشمندی های خود پی ببرد و در نتیجه تصویر مثبت و ارزنده ای از خود در ذهنش ایجاد شود که بعدها شکل دهنده حرمت نفس او خواهد بود.

مثال:

· نیازمند آن است که...

· در زمینه ی... به تقویت نیاز داری.

· به نظر می رسد در... مشکل داری.

· در نوشتن کلمات دندانه دار اشکال داری. دندانه ها را بشمار و بعد کلمه را بنویس.

دوم بازخوردهایی که در گروه بازخوردهای مجاز قرار دارند؛ لیکن معلم بدون توجه به جغرافیای بیان و بی آن که بررسی کند که این بازخورد قدرت و توان انگیزشی لازم را با خود همراه دارند یا خیر، به تکراری مکرر توسط معلم پیوسته در هر فعالیتی تکرار می گردد.

مثلاً معلم در هر فعالیتی به دانش آموز بازخورد می دهد که:

· فرشته بهشتی املا رو خوب نوشتی

· فرشته بهشتی تمرین رو خوب نوشنی

· انار دونه دونه مشقت شده نمونه

· و...

از یاد نبریم هرگز بازخوردها نباید به کلیشه تبدیل شوند. بازخوردها ی صرفاً انگیزشی باید در شرایطی به دانش آموز ارائه شود که آن ها دارای مشکل و مسئله ی خاصی نباشند و نیازمند ارائه ی رهنمود نمی باشند. اکثر عبارات منظوم را می توان در این گروه از بازخوردها تشویقی قرار داد.

بازخوردهای فرایندی غیر مجاز

بازخوردهای غیر مجاز به دو دسته تقسیم می شوند. نخست این که برخی از معلمین به اشتباه روی تکالیف و آزمون های دانش آموزان به جای بازخوردهای توصیفی قابل فهم از مقیاس های رتبه ای (مانند: در حد انتظار، نزدیک به انتظار، نیاز به تلاش و آموزش بیشتر یا خیلی خوب، خوب، قابل قبول و نیاز به تلاش و آموزش بیشتر و...) استفاده می کنند. که پیداست این مقیاس ها جزء در گزارش پیشرفت تحصیلی (کارنامه) و ابزارهای سنجش مشاهده ای، استفاده از آن غیر مجاز می باشد. دوم آن دسته از بازخوردها را غیر مجاز گویند که منجر به ایجاد نگرش منفی و تنفر از مدرسه و باور به نا توانی را در دانش آموز ایجاد می نماید یا شنیدن و خواندن آن ها تهدید آمیز است و... به عنوان نمونه:

· نمی توانی...

· همیشه اشتباه می کنی...

· قادر نیستی...

· تو هیچوقت نمی توانی

· چرا نمی توانی مثل... باشی!

· مشقی که نوشته ای، چرا اینقدر زشت است!

· بار آخرت باشد که...

ملاحظه می کنید در هر یک از جملات فوق، نوعی بر چسب زدن و نسبت دادن صفتی منفی است که با نسبت دادن آن به کودک، او باور می کند که واقعاً دارای عیب و نقصی است و نمی تواند آن را بر طرف کند. درنتیجه اعتماد به نفس و انگیزه وی برای جبران ضعف درسی اش ازبین می رود.

انواع بازخوردهای فرایندی (کلاسی)

بازخوردهای فرایندی (کلاسی) را می توان به سه شیوه ارائه نمود که عبارتند از:

1- بازخوردهای شفاهی 2- بازخوردهای کتبی 3- بازخوردهای شفاهی – کتبی

1) بازخورد فرایندی شفاهی:

بازخورد فرایندی شفاهی، عبارتند از آن دسته از بازخوردهایی که از طریق شکل صورت، لحن کلام، زبان ایماء و اشاره و کلام، یعنی صحبت ها و جمله های توصیفی منظوم و منثور شفاهی با زبان فارسی، بومی و فارسی – بومی اطلاعاتی را به دانش آموزان منتقل می نماید. این دسته از بازخوردها که اگر به هنگام و قابل فهم، و با در نظر داشتن تفاوت ها شی فردی و احساسات دانش آموز، ارائه شوند بسیار سود مند است. چرا که معلم فوراً می تواند تأثیر بازخورد خود را بر روی دانش آموزان مشاهده نماید. پیداست که بخش عظیمی از بازخوردهای معلم، در طول فرایند یاددهی – یادگیری در این دسته قرار دارند. مشکل این دسته از بازخوردها، یکی این است که از آن جا که شفاهی ارائه می گردند زود گذر می باشند و دیگر این که، واکنش های ذهنی دانش آموزان در اثر بخشی آن ها تأثیر دارد.

در نظر داشته باشیم، بازخوردهای شفاهی امکان برقراری ارتباط سازنده را با دانش آموز فراهم می کند؛ و می تواند به فرصتی برای ارائه ی نظر، دیدگاه، تقویت اعتماد به نفس و... تبدیل شود. هنگامی که دانش آموز عکس العمل معلم را نسبت به رفتار و عملکرد خود دریافت می کند، می تواند به آن واکنش نشان دهد. در فرایند واکنش، فرصت های یادگیری فراوانی شکل می گیرد که معلم می تواند از آن برای بهبود دانستنی ها، اصلاح نگرش و تقویت مهارت ها اقدام نماید.

2) بازخورد فرایندی کتبی:

بازخورد فرایندی کتبی عبارتند از آن دسته از بازخوردهایی که در قالب نگارش جملات توصیفی منظوم (اگر معلم ذوق شاعری دارد و می تواند جملات منظومی را بیافریند) و منثور و ترسیم نگاره ها بر روی آثار دانش آموزان درج می گردد. از این دسته از بازخوردها، زمانی استفاده می شود که معلم به تأثیر بیشتر این نوع بازخورد باور دارد؛ به ویژه هر تصویر عینی از پیشرفت تحصیلی دانش آموز که در پوشه کار قرار خواهد گرفت حتماً باید بازخورد کتبی معلم بر روی آن درج شده باشد.

3) بازخورد فرایندی شفاهی – کتبی

آن چه مهم است این است که معلم باید بازخوردهای خود را بر اساس یک چشم انداز روشن، بدان معنا که به روشنی مقصد یادگیری یادگیرندگان را (اهداف یادگیری) بشناسد و در نظر داشته باشد یعنی به واقع بداند دانش آموزان کجا قرار دارند و به کجا باید بروند، استوار سازد به گونه ای که هر بازخورد معلم بتواند دانش آموزان را در مسیر اهداف و انتظارات آموزشی راهنما باشد. لذا معلم می تواند در صورت تشخیص خود و متناسب با دانش آموز مخاطب خود، از ترکیبی از بازخوردشفاهی – کتبی کمک بگیرد.

برگرفته از کتاب: مدیریت بازخورد (مرتضی شکوهی – بهمن قره داغی)