علل خستگی معلمان در کلاس درس

امام علی (ع) فرمودند:

إن‎‏َّ هذِِهِ الْقُلوبَ تَمَلُّ‏‏‎ُّ کَما تَمَلُّ الْأبْدانُ فَابْتَغوا لَها طَرائِفَ الْحِکَمِ.

دلها مانند بدنها خسته می‌شوند پس (برای رفع خستگی آنها) حکمتهای تازه بجویید.(نهج البلاغه، حکمت91)

خستگی بدنی و روحی برای انسان، حالتی آزار دهنده است که تقریبا" تمام توان و انرژی وی را تحت تاثیر قرار داده و از کارایی افراد می کاهد. و درتعریف آن گفته شده:

"خستگی Fatigue کاهش توانایی انجام دادن کار است، خواه کار بدنی باشد یا ذهنی.

خستگی، آسیب دیدن عمل دستگاههای حسی، عصبی، یا عضلانی که در نتیجه انگیزش و فعالیت مداوم پیدا می شود.

خستگی، بیزاری و سیری است که یک احساس بدنی خاص می باشد.

عصبانیت Nervousness حالت تنش درونی، بی آرامی، و حساسیت فوق العاده را می گویند.

(فرهنگ علوم رفتاری،شعاری نژاد)"

منظور ما در این نوشته کوتاه، خستگی اعصاب،ضعف عصبی، نوراستنی Neurasthenia نیست. خستگی اعصاب یک بیماری کنشی است که با احساس ضعف و کاهش فعالیت بدنی و ذهنی مشخص می شود. بیماری عصبی است که شخص مبتلا دایما" از ضعف و خستگی بدنی و ذهنی، احساس سنگینی در سر، ضعف حافظه و سایر عوارض شکایت می کند. البته این احساس، نتیجه فعالیت عضلانی و ذهنی نیست بلکه یک نوع خستگی خیالی است که در اثر اضطراب روانی پیدا می شود (فرهنگ علوم رفتاری،شعاری نژاد)

به دلیل اهمیت موضوع، صرفا" برخی عوامل، به اختصار و تیتروار خواهد آمد به این هدف که سایر نویسندگان آگاه و مسلط به موضوع در اینترنت، نشریات و غیره به ارائه راهکارهایی برای غلبه برخستگی و کاهش تاثیرات سوء آن ترغیب گردند.

معلمان هم مانند سایر افراد ممکن است دچار خستگی شوند، کار ارزشمند معلم به دلایل بسیار با دیگر مشاغل تفاوتهایی دارد؛ معلم در کلاس باید از دانش آموزان ارزشیابی شفاهی و کتبی داشته، کلاس را مدیریت و اداره نماید، سر و صدا و گرمی و سردی را تحمل کند، واکنش دانش آموزان را نسبت به تشویق و تنبیه های احتمالی زیر نظر بگیرد، محبت بورزد، عواطف مختلف از خود بروز دهد، در آن واحد با چندین نفر با وجود تفاوتهای فردی آشکار، سر و کار دارد، به پرسشهای همه پاسخ دهد، از یادگیری تک تک دانش آموزان اطمینان حاصل کند، به پیشرفتهای شاگردان توجه نموده و برای ارتقای سطح کیفی کلاس تلاش کند، آشتی دهد، تشویق کند، (به جای واژه تنبیه چه بنویسیم؟) تنبیه کند، ارتباط بین خود و والدین و مدرسه را ایجاد نماید،دل بسوزاند، عشق بورزد، هر دانش آموز را در فرایند آموزش و یادگیری سهیم کند، دانش آموزان را به نوبه مطرح کند، اشکال بگیرد، رفع اشکال کند، قضاوت کند، راهنمایی کند، نمره دهد، بیش از دیگران مراقب اعمال خود باشد،پند و اندرز دهد و...

از طرف دیگر، دانش آموزان هم مجبورند برای ساعاتی در کلاس نشسته، مقررات و نظم را رعایت کنند، به پرسشهای معلم پاسخ گویند، و هر کدام انتظار دارند در جریان یاددهی و یادگیری مشارکت داده شوند، سردی و گرمی و سر و صدای کلاس را تحمل کنند، نسبت به فضای آزاد منزل و حیاط مدرسه، از جنب و جوش خود بکاهند و...

معلم باید حواس کلیه دانش آموزان را هنگام تدریس به خود جلب نماید، از انتقال صحیح اطلاعات به دانش آموز اطمینان یافته و نکات لازم در شیوه های تدریس خود را مد نظر قرار داده و برای موثر بودن تلاش خود، همواره به ارزیابی روش خود و میزان یادگیری دانش آموزان بپردازد، انتظارات مدرسه و خانواده را در مورد دانش آموزان در حد ممکن بر آورده سازد و..

مجموعه موارد بالا و صدها مورد فعالیتهای دیگر معلم در کلاس، می تواند خستگی وی را به دنبال داشته باشد... اما برخی عوامل موثر بر افزایش خستگی معلمان در کلاس چیست؟

در زیر خلاصه ای از این عوامل ذکر می شود که ممکن است در برخی مدارس و برای برخی معلمان مصداق نداشته باشد و البته جا دارد هر کدام از بندها، جداگانه و به دقت بررسی شود و راهکارهایی برای به حداقل رساندن تا ثیر آنها در خستگی معلمان ارائه شود، موارد مذکور صرفا" براساس تجربه شخصی تعدادی از همکاران و جهت اطلاع آورده شده اما معلمان باتجربه و دارای سابقه خدمت بالا، تاکید می کنند که از تمام عوامل موثر تر بر خستگی معلم، این است که " معلم تمام وقت کلاس را به خود اختصاص دهد" و از روش تدریس هایی که دانش آموزان در آن کاملا" منفعل هستند، استفاده گردد. ضمنا" تجربه نشان داده که دانش آموزان به درس و تدریس معلمان پر انرژی، شاداب و سر حال در کلاس، توجه بیشتری داشته و مطالب ارائه شده را بهتر یاد گرفته و در کل، از نظر آنان، اینگونه معلمان از نظر اکثر دانش آموزان، افرادی دوست داشتنی، موثر و کارا هستند، بر عکس گرچه اطلاعات علمی برخی معلمان بسیار خوب و حتی نحوه ارائه درس در کلاس هم اشکالی ندارد اما به دلیل اینکه، مطالب را با شادابی و حرارت به دانش آموزان ارائه نمی دهند، میزان توجه و یادگیری آنان در کلاس کمتر خواهد شد.

عوامل خستگی مربوط به معلم:

* نداشتن برنامه و طرح درس مشخص برای یک جلسه آموزشی.

* عدم هماهنگی معلمان و کادر مدرسه در تنبیه و تشویق دانش آموزان و اینکه ممکن است از برخوردهای محبت آمیز و یا تشویق و تنبیه و روش تدریس معلم، سوء استفاده کن ند.

* این نگرش که؛ بیش از اندازه فعالیت می کند و کسی قدرش را نمی داند.

* داشتن این نگرش که کار وی مهم، مفید و موثر نیست و نتیجه ای مشهود در دانش آموزندارد.

* داشتن این نگرش که تاثیر کار معلم در سطح جامعه چندان مشهود نیست.

* مشکلات شخصی معلم مربوط به خارج مدرسه، مانند داشتن فرزند کوچک، استراحت ناکافی،مشکلات مادی،مشکلات جسمی

* انتقال ناخواسته (احتمالی) مشکلات شخصی و عصبانیت ها به کلاس درس توسط معلم.

* استفاده از یک روس تدریس یکنواخت مانند روش تدریس سخنرانی صرف که دانش آموزان به صورت کامل شنونده و منفعل خواهند بود.

* عدم استفاده از وسایل کمک آموزشی در کلاس، پس کلاس تنوعی برای دانش آموز نخواهد داشت و ممکن است رغبتی به شنیدن سخنان معلم نداشته و توجهی به کلاس ننمایند.

* تاکید معلم به انضباط خشک کلاسی دانش آموزان، که ابتدا منجر به کسالت دانش آموز و سپس معلم خواهد شد.

* عدم رضایت شغلی معلم.

* حساسیت بیش از حد معلم به جنب و جوش دانش آموزان و رعایت مقررات کلاسی و درگیری های احتمالی پس ازآن.

* اختصاص اوقات کلاس به رسیدگی به درگیری ها ی خود با دانش آموزان، و دانش آموزان با یکدیگر.

* تاکید احتمالی برخی مناطق، مدیران مدارس و بازرسان، به داشتن نمرات ثبت شده بیشتر توسط معلمان در دفتر نمره، بدون توجه به انواع شیوه های ارزشیابی و فقط تاکید بر نمرات پرسش پای تخته.که این سبک ارزشیابی، به میزان زیادی از انرژی معلمان کاسته و آنان را باکمبود وقت مواجه می کند.

* و سایر عوامل

عوامل خستگی معلم مربوط به دانش آموزان، کلاس و محتوای دروس:

* بی توجهی دانش آموزان به کلاس در اثر درگیری های احتمالی.

* بی توجهی دانش آموزان به تدریس معلم به دلیل امتحان یا پرسش ساعت قبل یا بعد.

* آلودگی هوای کلاس، بیماریهای واگیردار، گرو خاک در کلاس.

* خستگی دانش آموزان در ساعات آخر و معلم مجبور است مکررا" توجه آنان را به کلاس و درس جلب نماید.

* خستگی دانش آموزان به دلایل متعدد مانند مسابقات ساعات قبل، عدم استراحت و خواب کافی در منزل.

* عدم آمادگی دانش آموزان برای پاسخگویی یا امتحان و مقاومت و چانه زنی در برابر پرسش یا ارزشیابی معلم.

* وجود دانش آموزان بی انضباط، بی نظم، مزه پران، متلک گو، و مخل نظم کلاسی که معلم را مجبور به تذکرات مکرر خواهد کرد. گاهی علل بی نظمی در کلاس ناشی از خود دانش‌آموز است.

برخی از این علت ها عبارت است از:

1) ناراحتی های جسمی، روحی و روانی

2) نداشتن علاقه و انگیزه

3) سر در گم بودن و بی اعتنایی به انتظارات معلم و قوانین و مقررات مدرسه و کلاس درس

4) نداشتن برنا مه ی مشخص مطالعه

5) کم خوابی و خستگی مفرط

6) انجام ندادن تکالیف خود

7) تغذیه ی نا مناسب

8) نا امیدی احتمالی به آینده

9) استقلال طلبی و مقابله با اقتدار معلم

* جذاب نبودن محیط داخلی کلاس مانند رنگ نامناسب درب و دیوار، نداشتن پرده های مناسب و زیبا،و سایر امکانات جزیی کلاس.

* حواس پرتی مکرر دانش آموزان در اثر سر و صدای بیرون مدرسه، داخل سالن، تنبیه های احتمالی در سالن و غیره که معلم را مجبور به تجمیع حواس دانش آموزان می کند.

* وجود مشکلات جدید مانند آوردن موبایل به کلاس توسط دانش آموزان، و در نتیجه حواس پرتی آنان و تذکرات مکرر معلم و یا ایجاد سوال برای معلم که چرا تعدادی از دانش آموزان اصلا" به سخنان معلم توجهی ندارند؟

* نبود رغبت و انگیزه کافی دانش آموزان به درس و کتاب و تحصیل.

* درگیریها و تنبیه های احتمالی دانش آموزان در ساعات قبل و ترس از ساعت بعد.

* درگیریهای شخصی و قهر و دعوای دانش آموزان با هم در کلاس و یا حیاط و بیرون از مدرسه و یا تنبیه و محرومیت های دسته جمعی آنان.

* جذاب نبودن محتوای مواد آموزشی و یا حجم بالای برخی کتب درسی.

* سختی برخی مواد درسی.

عوامل خستگی معلم مربوط به مدرسه، مدیریت،دفتر و همکاران

* جذاب نبودن سالن و حیاط مدرسه مانند رنگ، فضای کافی و غیره

* نبود کارگاه و آزمایشگاه مجهز و فعال و در دسترس معلم و دانش آموز برای تنوع بخشی به روش های تدریس.

* نبود امکانات کافی کمک آموزشی که در اختیار معلم قرار بگیرد و وی را مجبور به استفاده از روش تدریس سخنرانی صرف می کند.

* نبود مشاوره قوی برای راهنمایی دانش آموزان و حل برخی مشکلات آنان.

* وجود معاون یا مدیر بسیار سختگیر که دانش آموزان را به اعمال فشار و سختگیری عادت داده و معلم نیز در این رابطه دچار مشکل خواهد شد.

* ندادن بازخورد به معلم توسط مدیریت مدرسه در مورد فعالیت های دلسوزانه و مشهود وی و عدم توجه به کارهای انجام شده توسط معلم در کلاس و مدرسه.

* بی انگیزگی احتمالی مدیر مدرسه Principalو عدم علاقه به مسئولیت خود و انتقال این بی علاقگی به معلمان.

* سخنان تکراری (احتمالی) همکاران در اوقات زنگ تفریح در دفتر مدرسه، آبدارخانه و سالن و گلایه از موارد مختلف و ندادن انرژی مثبت به هم و نپرداختن به انتقال تجربه و تقویت روحیه همکاران.

* عدم پذیرایی مناسب از همکاران در زنگ تفریح، و وجود درگیریهای احتمالی دفتر با دانش آموزان و رسیدگی به آن در زمان استراحت معلم.

* بود کتابخانه فعال، نبود سالن کنفرانس یا محلی که معلم برخی اوقات دانش آموزان را جهت تنوع بدانجا برده و تدریس نماید.

* عدم توجه به نوآوری و ابتکارات معلمان توسط کادر مدیریت مدرسه.

* ارزشیابی یکنواخت و برای رفع تکلیف از کلیه معلمان، نبود تفاوت بین کارکنان معمولی و کارکنان فعال و کوشا.

* وجود برخی همکاران بی انگیزه منفی باف و آنهایی که پشت سر هم انرژی منفی(؟) به دیگران منتقل می کنند.

* وجود برخی همکاران که با فعالیت های نوآورانه و غیر سنتی مخالفت کرده و شخص را از کار خود دلسرد می نمایند، ومدیریت نیز به تبع آنان،بدان کارهای نوآورانه توجهی نمی کند.

* وجود کادر مدیریت خسته و بی انگیزه در مدرسه که به صورت سنتی به وضع موجود رضایت داده و در پی تحرک و نوآوری و تشویق نیستند.

* ایراد گیری بیش از حد برخی والدین به معلم، مدیر، معاون و کارکنان مدرسه، که ممکن است آنان را در انجام وظایف خود، محتاط کند.

* محافظه کاری بیش از حد کادر مدیریت، که فضایی کسل کننده را در مدرسه به وجود خواهد آورد.

* عدم توجه احتمالی بازرسان، ادارات و دوایر به فعالیت های موثر معلمان دلسوز، نوآور و خلاق.

* وجود مدیران به نگرش مدیریت ذره بینی در مدارس و کنترل دقیق و سختگیرانه بر اعمال معلم در مدرسه.

* حاکم شدن این نگرش نادرست که: ممکن است بین افراد فعال و غیر فعال در این سازمان تفاوتی وجود ندارد!که موجب بی انگیزگی معلمان خواهد شد.

* حاکم شدن یک فضای محافظه کاری، انضباط خشک، و عدم توجه به نشاط و شادابی فضای مدرسه و دانش آموزان، وجود تذکرات مکرر مبنی بر رعایت مقررات و موازین انضباطی غیر ضروری دانش آموزان و در کل اعمال فشار بر دانش آموزان که این فضای غیر شاداب، اثر خود را بر معلمان نیز خواهد گذاشت.

* ندادن انگیزه و انرژی به معلمان در جلسات شورای معلمان مدرسه و برگزاری آن به صورت تکراری و غیر مفید و دعوت نکردن از کارشناسان برای ارائه روشهای جدید مقابله با خستگی معلمان و...

با توجه به هر کدام از بندهای بالا (در صورتیکه برای معلمان مصداق داشته باشد) پیدا کردن راهکارهای در دسترس، ممکن است. که این کار ابتدا توسط خود همکاران و یا توسط متخصصان و کارشناسان مختلف انجام شود.مدیران مدارس سهم به سزایی در کاهش میزان خستگی معلمان در مدرسه داشته و می توانند با ایجاد فضایی شاد و محیطی دوست داشتنی و با تاکید بر روشهای ایجاد انگیزه در همکاران، بسیار موثر واقع شوند.

چند روش برای کاهش خستگی معلمان

این قسمت از magiran.com آورده شده است.

* اولین کار پس از ورود به منزل، این است که به پشت دراز بکشید و عضلات ارادی بدن را کاملاً شل کنید. پلک ها را روی هم گذاشته وسعی کنید به همان حالت باقی بمانید و به چیزی فکر نکنید.

* خستگی حنجره و گرفتگی صدای خود را نیز با دم کرده جعفری و گل گاوزبان و خوردن شلغم پخته رفع کنید.

* خستگی کار روزانه و تنش های عصبی روی چشم تاثیر منفی دارد. سه نوع حرکت ورزشی برای رفع خستگی چشم پیشنهاد می شود:

- نگاه کردن به بالاو پائین بدون حرکت سر به تعداد 10 بار.

- نگاه کردن به چپ و راست بدون حرکت سر به تعداد 10 بار.

- قرار دادن دست ها برای چند لحظه روی چشم و برداشتن آنها.

البته شستن چشم با چای تازه دم شده و خیساندن یک قاشق غذاخوری برگ رازیانه در 250 سی سی آب جوش به مدت دو ساعت و عبور دادن آن از صافی و شست و شوی چشم با آن نیز می تواند به رفع خستگی چشم کمک کند.

* یکی از علل اصلی خستگی پس از کار روزانه، کمر درد است، برای پیشگیری از بروز کمردرد یا به حداقل رساندن آن توصیه های زیر کمک کننده است:

* استفاده نکردن از کفش های تنگ و باریک.

* استفاده از صندلی دسته دار و تا حد امکان بدون چرخ و دارای ارتفاع و پهنای مناسب که پشتی صندلی تا شانه ادامه داشته باشد.

* در کلاس درس، باید طوری بنشینید که زانو بالاتر از ران قرار گیرد و از زیرپایی هم استفاده شود.

* در کلاس درس نباید به مدت طولانی سر پا ایستاد.

* انجام دادن حرکات کششی و نرمشی روزانه به مدت 20 دقیقه و استفاده از فنون گوناگون ماساژ عضلات، به ویژه ماساژ اندام ها.

* برای رفع خستگی روزانه و به دست آوردن انرژی مورد نیاز، باید خواب خوبی داشته باشید، بنابراین خوابیدن و بیدار شدن سر وقت و سر ساعت برای حفظ نظم خواب ضرورت دارد.

* خوردن غذای سبک و قابل هضم در شب، دوش گرفتن قبل از خواب، و خوابیدن به مدت 7 تا 8 ساعت در طول شبانه روز هم توصیه می شود.

حمید رضا ترکمندی - کارشناس ارشد مدیریت

به نقل از زیباوب