تنبه بدنی و عواقب آن

تعریف نظری تنبیه:

تنبیه در لغت به معنی آگاه کردن، هشدار دادن به افراد در انجام یک رفتار نامطلوب

تعریف عملی تنبیه:

عبارت است از اعمال محرک آزار دهنده به دنبال یک رفتار نامطلوب برای کاهش احتمالی آن رفتار نامطلوب و یا از بین بردن آن (مصطفی، 1373)

از عوارض جانبی نامطلوب تنبیه این است که احساس ناخوش آیند حاصل از تنبیه در لحظه تنبیه شدن از طریق شرطی شدن کلاسیک با شرایط تنبیهی و شخصی یا اشخاص تنبیه کننده تداعی می شود و سبب انزجار تنبیه شونده از معلم یا تنبیه کننده می گردد.

مشکل دیگر استفاده از روش تنبیه آن است که تنبیه کردن امر مسری است. روانشناسی تربیتی با شواهدی نشان می دهند کسانی که شاهد تنبیه شدن افراد توسط دیگران بوده اند در مواقع دیگر خود به تنبیه کسانی دیگری اقدام کرده اند. و دانش آموزان تنبیه شده بعداً تنبیه کننده از آب در آمده اند. بنابرین معلمی که در حضور جمع، دانش آموزان را تنبیه می کند به آنها آموزش پرخاشگری می دهند.

بارها مشاهده شده است که کودکانی که مرتباً از پدر و مادر و آموزگار خود کتک میخورند در غیاب آنها به کتک زدن فرزندان کوچکتر می پردازند. در آزمایش بر روی حیوانات، نشان داده شده است که بر اثر ضربه الکتریکی بر حیوانات آنها را به جان همدیگر می اندازد و به هم رفتار خصمانه انجام می دهند.

از نظر اسکینر راههایی وجود دارد که مدام برای احتراز از تنبیه به آن متوسل می شوند. شخص ممکن است به عوض انجام رفتار که تنبیه به دنبال دارد به طریق دیگری به آن رفتار می پردازد که تنبیه به دنبال نداشته باشد، مانند خیال پردازی. همچنین شخص ممکن است با متوجه ساختن رفتار قابل تنبیه که به چیزهایی که نمی تواند تنبیه کننده باشند آن رفتار را جابجا سازد. مثلاً می تواند نسبت به اشیاء فیزیکی، کودکان یا جانوران کوچک پرخاشگری کند. و یا شخص ممکن است کسانی دیگری را که رفتار قابل تنبیه انجام می دهند ولی تنبیه نمی شوند مشاهده کند و به این طریق خود را با آنها همانند می سازد. همچنین شخص ممکن است رفتار دیگران را قابل تنبیه بداند و از این راه تمایلات خود را فرافکنی کند. علاوه بر اینها شخص که به خاطر انجام رفتار تنبیه شده ممکن است با آوردن دلیل برای خود با دیگران به منظور غیر قابل تنبیه جلوه دادن رفتار خود دلیل تراشی کند. مثل موقعی که می گوید کودک را به خاطر اصلاح او تنبیه می کنند.

یکی دیگر از عوارض جانبی نامطلوب تنبیه و سایر روشهای تنبیهی تغییر رفتار این است که اگر این روشها ادامه یابد شخص تنبیه شده ممکن است به فرد تنبیه کننده حمله ور شود. علی رغم عوارض جنبی این شیوه باید اعتراف کرد که معلمینی که دست به عمل تنبیه می زنند دو دسته اند آنهایی که به عوارض آن واقف اند و دسته دیگری که به مفید بودن آن معتقدند حتی در بسیاری از اوقات از اعتقاد خود دفاع می نمایند و این شعار را همیشه مدنظر قرار می دهند که «جور استاد به از مهر پدر می باشد»

عواقب تنبیه بدنی

1- کودک عادت می کند در برابر زور و قلدری بدون چون و چرا تسلیم شود و با این منطق خو بگیر که زور قلدری پیروز است. هر وقت عصبانی شدی بزن، و باکی نداشته باش.

2- تنبیه بدنی احیاناً ممکن است در کودک عقده ای نسبت به اولیاء و مربیان ایجاد کند و حالت طغیان و سرکشی را در برابر اولیاء در او برانگیزد.

3- کودک را ترسو می کند. بوسیله کتک شخصیت کودک درهم شکسته می شود و تعادل روحی او بر هم می خورد و احتمالاً به بیماری روانی مبتلا گردد.

4- تنبیه بدنی، بچه ها را دروغگو بار می آورد.

5- تنبیه بدنی، بچه ها را به حیله گری و ریاکاری سوق می دهد.

6- تنبیه بدنی، برای بچه ها رنج و تحقیر به بار می آورد.

7- تنبیه بدنی، در کودک افسردگی و بیماریهای عصبی ایجاد می کند.

8- تنبیه بدنی، کودک را به سمت خود آزاری می کشاند.

9- تنبیه بدنی، کودک را به سوی دیگر آزاری می کشاند.

10- تنبیه بدنی، کودک را به لجبازی وا می دارد.

11- تنبیه بدنی، کودک را گوشه گیر می کند.

12- تنبیه بدنی، کودک را کند ذهن می کند.

13- تنبیه بدنی، کودک را بی اراده و نسبت به دیگران بی تفاوت می کند.

14- تنبیه بدنی، اطمینان و اعتماد به نفس را در بچه ها از بین می برد.

15- تنبیه بدنی، حس کنجکاوی و ابتکار عمل را در بچه ها می کشد.

16- تنبیه بدنی، کودک را کینه توز می کند.

17- تنبیه بدنی، احترام و اعتماد کودک را نسبت به بزرگترها سلب می کند.

18- تنبیه بدنی، کودک را دچار یأس و حرمان می کند.

19- تنبیه بدنی، کودک را عاصی بار می آورد.

20- تنبیه بدنی، اضطراب دائم را در کودک دامن می زند.

21- تنبیه بدنی، در کودک سرپیچی و بی اعتنایی را همراه می آورد.

22- تنبیه بدنی، بچه ها را اندوهگین و محزون می کند.

23- تنبیه بدنی، شادیها را در کودک سرکوب می کند.

24- تنبیه بدنی، شهامت و غرور بچه ها را از بین می برد.

25- تنبیه بدنی، نهایتاً به سلامت روحی و جسمی طفل ضربه می زند. (مجوزی، 1372)

در امر تنبیه کودکان به نکاتی باید توجه کرد که اهم آنها بدین قرارند:

1- قبل از اعمال تنبیه باید ریشه و علت را کشف کرد، تا با از میان بردن آن از تکرار تخلف جلوگیری بعمل آید. همچنین باید کودک از علت تنبیه آگاه شود. تا در او حس بد بینی و عدم اعتماد پیدا نشود.

2- تنبیه باید به عنوان آخرین روش تربیتی مورد استفاده قرار گیرد.

3- تنبیه بدنی کودک، کار بسیار حساسی است. مربی در تنبیه کودک باید فوق العاده دقیق و محتاط باشد به همین جهت به اولیا و مربیان توصیه می شود تا آنجا که ممکن است به تنبیه بدنی متوسل نشوند.

4- در همه حال باید سعی و مراقبت بعمل آید که تنبیه در حضور جمع مخصوصاً در مقابل دوستان کودک اعمال نشود. زیرا موجب افراط در رنجاندن کودک و سبب پیدایش حالت گستاخی در کودک می گردد.

5- معلم نباید به هیچ وجه امر تنبیه را به دانش آموزان دیگر محول نماید، که این امر در روان کودک و همچنین در روابط فی ما بین دانش آموزان، اثر ناروا و زیان بخشی به جای می گذارد.

6- باید عمل بد کودک نکوهش شود، نه شخصیت او از همه جهات مورد تحقیر واقع گردد مثلاً اگر کودک کار ناشایستی را انجام داده است باید گفت: «این کار تو نادرست است» نه اینکه «تو فرد نادرستی هستی.»

7- از خطاهای تربیتی، تنبیه بصورت مضاعف است یعنی هم کتک زدن در کار باشد و هم طعنه و نیشخند.

8- تنبیه ها لازم نیست همیشه زبانی باشد گاهی یک نگاه ملامت بار، بی اعتنائی و... می تواند برای طفل آموزنده و سازنده باشد.

9- نباید در تنبیه زیاده روی نمود، چون در اثر تکرار و زیاده روی، اثر خود را از دست می دهد.

10- اگر کودک فلج یا ناقص العضو، خطایی مرتکب شد نباید علاوه بر تنبیه، نقص عضو او را به رخش کشید. چون این گونه ملالت ها موجب ناهنجاری روانی کودک می گردد.

11- در مقام تنبیه به رخ کشیدن خوبی های همسالان کودک، غالباً نمی تواند نتیجه مفیدی در بر داشته باشد زیرا در بیشتر موارد چنین عملی موجب تحریک حس حسادت کودک نسبت به همسالان خود می گردد.

12- در تنبیه سعی شود در اظهار عیب متخلف، از صراحت در بیان خودداری گردد و حتی الامکان از روش تعریض و کنایه استفاده شود.

13- تنبیه باید در مورد تخلف مشخصی انجام گیرد، تا کودک بتواند علت تنبیه را درک نماید و در موارد دیگر از آن دوری کند.

14- در مقام تنبیه باید اوضاع روحی و شرایط و احوال و مشکلات خانوادگی کودک را در نظر گرفت.

15- معلم نباید برای تفهیم درس از حربه ترساندن بچه ها استفاده نماید؛ زیرا ترس که خود می تواند یک نوع روش تنبیه محسوب شود اشکالاتی در امر یادگیری ایجاد می کند. (شکوهی یکتائی، 1372)

بین تنبیه و اختلال رفتاری چه رابطه ای وجود دارد؟

با توجه به تحقیقات و مطالعات انجام گرفته در مورد تنبیه به این نتیجه رسیدیم که اگر تنبیه به صورت محروم ساختن کودک از بعضی مزایا مانند سینما رفتن، تماشای تلویزیون و استفاده از زنگ تفریح و... می تواند موثر واقع شود زیان کمتری داشته باشد ولی در بعضی موارد نادیده گرفتن و مورد غفلت قرار دادن رفتار بد دانش آموز نوعی تنبیه است و در تضعیف رفتار ناپسند موثر واقع شود.

تنبیه باید بجا و مناسب با خطا باشد باید از تنبیه های شدید در برابر خطاهای کوچک و یا از تنبیه های گروهی برای اشتباههای فردی به ویژه تنبیه بدنی و کنایه آمیز و توهین وار باید خودداری شود. زیرا اینگونه تنبیهات اغلب در ضمیر دانش آموزان باعث کینه و انتقام جویی می شود. تنبیه های خیلی خفیف اثر باز دارندگی کمی دارد و در بعضی موارد اصلاً تأثیر ندارد در حالی که تنبیه های متوسط و متعادل در توقیف رفتار ناپسند موثر و اثر یادگیری بیشتری دارند (ترجمه شریف تبریزی، 1378)

تنبیهات بدنی گاهی ضررهای غیر قابل جبرانی را هم به همراه دارد بعنوان مثال:

1- کودک عادت می کند که در برابر زور بدون چون و چرا تسلیم گردد و با این منطق خو بگیر که «زور و قلدری پیروز است و هر وقت عصبانی شدی بزن و باکی نداشته باش.»

2- تنبیهات بدنی احیاناً ممکن است در کودک عقده ای نسبت به اولیا و مربیان ایجاد کند و حالت طغیان و سرکشی را در او بر انگیزد.

3- کودک را ترسو بار می آورد، بوسیله کتک شخصیت کتک در هم شکسته می شود و تعادل روحی او بر هم می خورد و احتمالاً به بیماریهای روانی مبتلا می گردد.

بررسی ها نشان داده است که افراط در تنبیه، گاهی موجب پیدایش عقده نسبت به اولیا و مربیان و دلسردی از زندگی می شود. چنین کودکی یا از خانواده و مدرسه می گریزد، یا در برابر اولیا و مربیان مقاومت می کند و یا بالاخره به فکر انتقام جویی می افتد.

تنبیهات غیر بدنی، شخصیت کودک را در هم می کوبد و اسباب ترس و اضطراب وی را فراهم می سازد. چه بسیار اتفاق افتاده است که کودک محبوس چنان ترسیده که به ضعف اعصاب مبتلا شده و تا آخر عمر نتوانسته است از عوارض آن رهائی یابد و گاهی چنان مرعوب شده که سکته کرده است فحش و بد زبانی علاوه بر حرمت، برای کودک بد آموزی دارد و او را به این عمل زشت عادت می دهد.

میزان تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان چگونه باید باشد؟

اگر می توانستیم کودکمان را فقط با استفاده از روشهای مثبت تربیت کنیم خیلی عالی بود امام نمی توانیم زیرا برای یادگیری و آموختن رفتاری شایسته هم روشهای مثبت و منفی (تشویق و تنبیه) لازم هستند و تنبیه به تنهایی نمی تواند نتایج دلخواه را فراهم کند زیرا به طور کلی روش منفی است و این روش به کودکان می آموزد چه کار نباید انجام دهند اما نمی آموزد که چگونه باید رفتار کنند و وقتی تنبیه را بدون تقویت رفتار شایسته به کار بریم کودک نمی داند رفتار ناپسندش را با چه رفتاری جایگزین کند و تنبیه فقط هنگامی موثر قلمداد می شود که بروز رفتار نامناسب را کاهش دهد. (حسینی نیک، 1378)

نباید در تنبیه زیاده روی نمود، چون در اثر تکرار و زیاده روی، اثر خود را از دست می دهد و باعث لجاجت می شود. بنابر این افراط در تنبیه چه بدنی و غیر بدنی از نظر اسلام مردود شناخته شده است.

آیا رعایت نکات مهم در انجام تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان تأثیر دارد؟

الف) در تنبیه زیاده روی نکنید: اگر در امر یادگیری و تغییر رفتار ناپسند کودک از تنبیه بیشتر استفاده شود کودک به آن عادت می کند و تنبیه تأثیر خود را به تدریج از دست خواهد داد هر اقدامی اگر هم موثر باشد شامل ممنوع کردن تماشای تلویزیون تنبیه های بدنی و غیره با استفاده بیش از حد تضعیف می شود و اثر مورد نظر شما را ایجاد نخواهد کرد.

ب) از تنبیه در کنار روش های مثبت استفاده کنید: وقتی تنبیه را به عنوان یک روش انتخاب می کنید باید به کودک آموزش نیز بدهید، تنبیه به تنهایی رفتار خوب را به کودک نمی آموزد. برای تشویق کودک به انجام آن چه می خواهید باید تفهیمش کنید در صورت اصلاح رفتار ناپسند پاداش برایش در نظر گرفته اید.

ج) تنبیه را به تعویق نیندازید: اگر قصد تنبیه کودک را دارید درست پس از رفتار ناپسندش این کار را انجام دهید زیرا هر تنبیهی اثرش را با گذشت زمان از دست می دهد و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه را با عمل ناپسندش درک کند.

د) در تنبیه ثابت قدم باشید: تنبیه موثر نه تنها یک تنبیه بدون وقفه است بلکه تنبیهی است که بر کودک قابل پیش بینی باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که در آن رفتار ناپسند سر می زند انجام شود اگر به کودکتان گفته اید که در صورت پرت کردن عروسکش آن را از او خواهید گرفت حتماً پس از هر بار پرت کردن به وعده خود عمل کنید تا همیشه منتظر پیامدهای رفتار ناپسندش باشد.

ه) الکی تنبیه نکنید: کودک را به تنبیهی که آن را انجام نمی دهید تهدید نکنید. پیش از واکنش نشان دادن دومین، سومین یا دوازدهمین بار فرصت را به او ندهید همیشه به حرفی که می زنید عمل کنید و چیزی را که گفتید جدی بگیرید. تهدیدهای پوچ و ناپایدار به رفتارها نادرستی می انجامد که تثبیت شده در برابر تغییر مقاومتر باشید. (خزعلی، 1378)

آیا اعمال تنبیه در تغییر رفتار ناپسند کودکان همیشه نتیجه مثبت به دنبال خواهد داشت؟

با توجه به مطالعات انجام گرفته در مورد تنبیه و با توجه به نظر دانشمندان و علمای تعلیم و تربیت به کار گیری عمل تنبیه در مدارس یا خانواده ها همیشه نمی تواند نتیجه مثبت داشته باشد و مطالعات نشان می دهد که اثر تشویق همواره بیش از تنبیه بوده است خصوصاً گاهی نتیجه تنبیه مع* بوده و یادگیری و رفتار را دچار اختلال می کند البته در بعضی از موارد تنبیه موثر واقع می شود ولی تا آنجا که امکان دارد باید از تنبیه به ویژه تنبیه بدنی خودداری شود زیرا اغلب موجب گریز از منبع آن که در مدرسه، معلمان و در خانواده، والدین می باشند می شود و شکاف عمیق بین معلم و دانش آموز ایجاد می کند. بنابر این معلم باید در به کار بردن تشویق و تنبیه به ویژه در مورد تنبیه محتاط باشد و به شخصیت فرد فرد دانش آموزان و تفاوت های فردی آنها توجه داشته باشد. مثلا زمانی که می خواهید در تنبیه از روش محرومیت استفاده کنید باید بر حسب سن کودکان تعیین گردد. و گذراندن دوره های طولانی در یک اتاق یا محروم شدن از بیرون رفتن از خانه برای چند هفته سازنده نیست و کودک را آزرده می کند. معمولا یک محرومیت کوتاه مدت خیلی موثر است و این زمان در حد چند دقیقه است.(بدری مقدم، 1374)

پیشنهادات

1- پیشنهاد می گردد جهت پیشبرد اهداف آموزشی باید با خانواده مخصوصا مادران آموزش ویژه در زمینه اصول تعلیم و تربیت ارائه گردد.

2- پیشنهاد می گردد والدین و معلمان و کسانی که به کار تعلیم و تربیت کودکان می پردازند از تنبیه به عنوان آخرین حربه استفاده نمایند و در انجام تنبیه شرایط سنی – عاطفی – اجتماعی کودکان را مد نظر قرار دهند.

3- پیشنهاد می شود که محیط مدارس با توجه به ذوق و علاقه به همکاری و همفکری دانش آموزان طراحی شود.

4- پیشنهاد می گردد معلمان سعی نمایند محیط آموزشی را طوری طراحی کنند که در آن کودکان احساس آرامش نموده و با همدیگر همکاری و همیاری نمایند و در آنها اعتماد به نفس ایجاد گردد.

5- پیشنهاد آخر اینکه، والدین و معلمان سعی نمایند از تنبیه بویژه تنبیه بدنی جز در موارد استثنایی آن هم به صورت جزئی استفاده نمایند تا موجب بروز اختلال رفتاری کودکان نشوند.

منابع:

مجوزی , دکتر عبدالله _ چرا تنبیه _ چاپ دانا _ 1372

مقدم بدری_ کاربرد روان شناسی در آموزشگاه_ چاپ ششم_ نشر پرورش_ 1379

شکوهی یکتائی , محسن _ روشهای تعلیم و تربیت اسلامی _ نشر ایران _ 1372