علل اختلال در دست خط دانش آموزان ابتدایی

چکیده:

مقاله ی حاضر مقاله ای کتاب خانه ای است که علل اختلال در دست خط دانش آموزان ابتدایی را بررسی کرده و شیوه های آموزش صحیح و نقش والدین، معلمین و محیط را در بوجود آوردن اختلال در دست خط توضیح داده و با ارائه ی راهکارهایی از جمله تمرینات صحیح، پرورش حرکات نوشتن، توجه به استفاده از وسایل و عوامل روحی روانی دانش اموز به این موضوع پرداخته است.
کلید واژگان: دست خط، یادگیری، مهارت، نوشتار
مقدمه:
اگر چه اختراع خط تاریخ دقیقی ندارد ولی به طور کلی هر خط مراحل زیر را تا به امروز پیموده است:

1- خط تصویری 2- خط هجایی 3- خط الفبایی
از مطالعاتی که درباره نوشتن به عمل آمده روشن شده است که رشد و تکامل این مهارت از شیوه ی خاصی تبعیت می کند و در هر سن قابلیت ومهارت کودک به پایه و مرحله ای می رسد کودک خردسال تا یک سالگی کاغذ و اشیای دیگر را با مداد خط خطی می کند در هجده ماهگی می کوشد خط های نامنظمی بکشد درسه سالگی شکل هایی می کشد که کمی به حروف شباهت دارند اما معمولا پیش از شش سالگی بدن از نظر زیست شناسی برای نوشتن امادگی کامل ندارد. تا این هنگام اعصاب و عضلات انگشتان دست و مچ و بازو آن قدر تکامل نیافته آن که بتوان هماهنگی لازم میان آن ها برقرار کرد البته دراین مهارت نیز نباید تفاوت های فردی را نادیده گرفت یعنی ممکن است بعضی از کودکان زودتراز این سن بتوانند بنویسند شعاری نژاد (1372)

مطالعات روانشناسی نشان می دهد که مهارت های لازم در نوشتن تا سن دوازده سالگی تکمیل می شود و پیشرفت این مهارت بعد از این سن کم است به طور کلی مهارت های اساسی تا سن دوازده یا سیزده سالگی به قدر کافی کسب می شود و همین مقدار برای ورود به طبقه ی متوسط تا آخر حیات کافی به نظر می رسد شریعتمداری (1367)
نوشتن جزئی از مهارت های حرکتی است یادگیری مهارت های حرکتی به یادگیرنده امکان می دهد تا حرکت ها و فعالیت های خود را هماهنگ سازد سیف (1387 ص 125) بررسی ها نشان می دهد خوش خطی یا داشتن خط خوب یکی از کلیدهای موفقیت تحصیلی دانش آموزان به شمار میرود چرا که نوشتن یکی از ابزار های دائمی و مهم دانش آموزان برای تکمیل فرایند یاددهی، یادگیری است هرچند که خط بهترین دانش اموز ما هرگز به طور کمال رشد نمی کند اما مشکلات بعضی از دانش اموزان خیلی شدید تر است و خط بعضی ها ناخوانا است و علاوه بر ان در نوشتن نیز کند می باشند.

خط خوب یکی از مهارت هایی است که باید از سن کم یعنی از دوره ی آمادگی به دانش آموزان آموخته شود در غیر این صورت بخشی از فرایند یاددهی، یادگیری دچار نقص خواهد شد ((آموزش وپرورش باید از خرد سالی شروع شود زیرا در این مرحله اگر اموزش صورت گیرد پایدار تر خواهد بود)) (جامی).
از این رو درک صحیح مکانیسم ها و عواملی که می توانند باعث مشکلات دست خط شوند ضروری به نظر می رسد در بسیاری موارد دیدیه شده که مشکلات خوانایی دست خط بدون مداخلات در مانی بر طرف نمی گردد(جوان بخت 83)

شرایط موثر بر بدخطی دانش آموزان:

گانیه معتقد است که برای یادگیری دو دسته شرایط وجود دارد: شرایط درونی یادگیری و شرایط بیرونی یادگیری. البته در بررسی علل بدخطی و بد آموزی خطی دانش آموزان دوره ی ابتدایی علاوه بر عوامل آموزشی و تربیتی و در حقیقت، کار معلم، که جزء شرایط بیرونی هستند باید شرایط درونی که مربوط به شرایط روانی کودکان می باشند نیز مورد توجه قرار گیرند چه بسا بدخطی دانش آموزان به دلیل حالات عاطفی نامطلوب و نداشتن هدف و انگیزه برای زیبا نویسی و یا ضایعات استخوانی و یا نداشتن آمادگی روحی روانی و محیط نامناسب و فقر آموزش همچنین تمرینات غلط و فقدان رسیدگی باشد برای ارائه ی راهکار های مناسب عوامل به طور کلی به سه گروه عمده تقسیم بندی می شود.
الف) عوامل مربوط به خانواده:

بی توجهی اولیا به خط بچه ها وطرز نوشتن انها و یا سر مشق نادرست دادن و همچنین والدینی که خودشان بد خط هستند زمینه هایی برای بد خطی فرزندان را فراهم می کند بدخطی والدین سر مشق نا مناسبی برا ی کودکان است از انجا که خوشنویسی مهارتی است که باید اموخته شود چنان چه کودک در خانواده ای زندگی کند که اعضای ان از ذوق و استعداد بیشتری برخوردار باشند کودک زمینه ی بیشتری برای خوب نوشتن دارد خانواده هایی که به صورت دیکتاتور ی و دموکراسی و ﺁزادی مطلق اداره می شوند نیز تاثیرات متفاوتی بر عملکرد دانش اموز دارند افرادی دوران کودکی خود را در خانه ای اکنده از استبداد و خود خواهی می گذرانند هیچ گاه فرصتی برای ابراز وجود و نشان دادن قابلیت ها و گرایش های خود به دست نمی اورند (زرهانی خرداد 89 ص 21) کودکانی که در خانواده هایی زندگی می کنند که نسبت به فرزندان خو بی تفاوت اند وار تشویق و تنبیه به موقع برای انجام تکالیف فرزندانشان استفاده نمی کنند در واقع انگیزه ی لازم را برای انجام بهتر تکالیف در فرزندان خود به وجود نمی اورند چنین کودکانی اغلب با اکراه و بی میلی اقدام به نوشتن می کنند و نتیجه ی عملکرد آنها رضایت بخش نخواهد بود همچنین مو قعیت کودک در خانه یعنی تنها فرزند خانواده بودن یا کوچکترین کودک یا تنها پسر خانواده بودن وارتباطی که کودک با خواهر و برادران خود دارد سبب یادگیری های مهارتی بدنی متفاوتی می شود.
انتظارات خاص والدین از فرزندان خود اگر با واقع بینی همراه باشد اختلالی در رفتار بچه ها به وجود نمی آورد ولی اگر این انتظارات بدون توجه به امکانات فرزند باشد سبب بروز عکس العمل های شدید از طرف بچه ها می شود و سبب شکست بچه ها در انجام کارهای معین می گردد همچنین وضعیت طبقاتی خانواده بر روی یادگیری دانش آموز تاثیر دارد وضع مادی و معنوی خانواده در رشد نوشتن بچه ها تاثیر دارد تحقیقاتی که درباره ی اختلاف استعداد بچه ها در طبقات مختلف به عمل امده است نشان می دهد که پرورش استعداد بچه ها در حد وسیعی مربوط به فرهنگ و راه زندگی طبقات است. شریعتمداری (1367)

ب) عوامل مربوط به معلمان:

مسئله ی آمده سازی معلمان برای کاری که بر عهده دارند در همه ی کشور ها به ویژه کشور های در حال ترشد از اهمیت ویژه ای بر خوردار است این اهمیت هم نه نیازی به اثبات دارد و نه تاکید. از طرفی همیشه گفته می شود که مدرسه یک قدم از اجتماع عقب تر است. زیرا تحولات اجتماعی سریع تر از ان رخ می دهند که مدرسه و معلم بتوانند خود را با ان تطبیق دهند در این صورت معلم چه باید بکند (سانتراک 1387).
اگر معلم خط خوبی داشته باشد و حروف را هم به خوبی اموزش دهد و در این رابطه با استفاده از بازی و تمرین عضلات بچه ها را تقویت کند بیشترین تاثیر را در خوب نویسی و خوانا نویسی دارد گاهی اوقات کتاب های درسی هم اشکالاتی در این زمینه دارند که معلم باید ان ها را به خوبی ببیند و با تذکر به موقع اجازه ندهد در شاگردانش دو گانگی ایجاد شود و بد خطی و خوانا نبودن خط اموزگار و بی توجهی او به خط شاگردان نیز عاملی در ایجاد بد خطی و اختلال خط می باشد بهتر است معلمان از دادن تکالیف زیاد در منزل خود داری کنند
مواجه شدن دانش آموز با حجم زیاد تکالیف نیز باعث بد خطی دانش آموز می شود صبر و حوصله و دادن مقدار معینی تمرینات عضلانی در مقدمه ی کار ضروری است تا شاگرد قادر شود عضلات دست را کنترل کند تکنیک های متعددی از جمله مچاله کردن کاغذ یا استفاده از خمیر های بازی و... وجود دارد تا عضلات دست را آماده کند تا به حروف الفبا شکل بدهد و همچنین برای اموزش مهارت خط نویسی به کودکان باید معلمین به این مولفه ها توجه داشته باشند وضعیت نشتن دانش اموز، وضعیت قلم به دست گرفتن دانش آموز وضعیت دست آزاد بچه های راست دست و چپ دست، حالت قرارگرفتن سر، تابش نور و مقدار آن در هنگام نوشتن حالت قرار گرفتن پاها در هنگام نوشتن و طرز قرار دادن و فیزیک ایستادن پای تخته برای نوشتن و رعایت حاشیه در دفتر دقت به این ویژگی ها باعث می شود تا آموزگار بتواند دانش آموزان را به درستی هدایت کند(گروه ها خرداد 80)
معلمانی که با دانش آموزان دچار مشکلات رفتاری کار آموزشی می کنند در این زمینه آسیب پذیری بیشتری دارند بیشتر معلمان رغبتی به آموزش این گونه از دانش آموزان نشان نمی دهند (کوپر 1378)

معلمان باید به این باور برسند که نوشتن کودکان از طریق تمرینات بیشتر پیشرفت می کنند و ان ها باید در پذیرش تلاش های کودکان حوصله ی بیشتری به خرج دهند واکنش مثبت معلم و بر انگیختن کودک به سمت تلاش بیشتر در ایجاد یک کلاس نوشتن مناسب است (هژبری 83)

نگرش مثبت معلم نسبت به تلاش های نوشتاری کودک به اندازه ی فراهم کردن زمان و فضا و مطالب نوشتاری مناسب حائز اهمیت است خط خطی کردن ها و نقاشی ها سطوح آغازین نوشتن هستند که در پیشرفت مهارت نوشتن کودک در مراحل بعدی حائز اهمیت هستند بنا بر این این تلاش ها باید مورد تشویق معلمان قرار گیرد (هادی پور 85)

معلم و نقش او در ایجاد زمینه های تجربی و عملی یادگیرنده اهمیت خاص دارد او می توتند فضایی را به وجود آورد که احساس وحشت از کار ها را بر طرف کند و دانش آموز را به انجام کار بهتر در نوشتن حساس ترکند (معتمدی 86) لذا معلمان باید اساس کار خود را به کاهش تنش قرار دهند و در مورد خط بچه ها را توبیخ نکنند و خود از نظر خطی الگوی خوبی برای دانش آموزان باشند.
ج) عوامل مربوط به دانش آموزان:

در میان مهارت های تحصیلی پایه، نوشتن ملموس ترین مهارت نام گرفته است تفاوت نوشتن با سایر مهارت های ارتباطی این است که نوشتن سندی کتبی از خود به جای می گذارد و همچنین جز مهارت های ظریف حرکتی می باشد. می گویند خط هر کسی نشانه ای از روح او را در خود دارد و هر کسی را می توان از خط او شناخت. برای این که دانش آموز بتواند نوشتن را به نحو احسن انجام دهد لازم است شرایطی برای نوشتن داشته باشد:
1- از رشد ذهنی کافی برخوردار باشد
2- انگیزه ی کافی داشته باشد
3- از علاقه ی کافی برخوردار باشد
4- بین چشم و دست هماهنگی باشد
5- هماهنگی حرکتی داشته باشد
6- و انایی تطبیق بدن با فضای اطراف را داشته باشد
7- مفهوم نوشتن از راست به چپ را بداند (تبریزی 84)

همچنین وجود بعضی از نارسایی ها مانند اختلالاتی در عملکرد دست و انگشتان باعث می شود که کودک نوشتن را به طور مطلوب انجام ندهد و همچنین معلولیت های جسمی و ضایعاتی که در سیستم اعصاب مرکزی یعنی مغز یا طناب نخاعی به وجود می آید و صدمات وارده بر مغز باعث اختلال در نوشتن می شود این صدمات ممکن است آنقدر خفیف باشد که نتوان تاثیر آن را بر رفتار کودک تشخیص داد و یا آنقدر شدید باشد که فعالیت کودک را به میزان پایینی کاهش دهد کودک مبتلا به آسیب مغزی ممکن است نشانه های رفتاری وسیعی از خود نشان دهد از جمله عدم هماهنگی و اعمال حرکتی ناقص (هالا هان. کافمن. 1378 ص214)

انواع فلج مغزی و صرع می توانند به مهارت های حرکتی و از جمله نوشتار بچه ها تاثیر بگذارد فلج مغزی که بیشترین درصد دانش اموزان مبتلا به آسیب های جسمی را در بر می گیرد شامل معلولیت های حرکتی است که عموما با اختلال در هماهنگی عمل عضلات و ناتوانی در ابقاء وضعیت و تعادل طبیعی و انجام حرکات و مهارت های طبیعی همراه است از نظر نوع اختلال حرکتی بچه های اسپاستیک انقباض عضلات، افزایش غیر طبیعی دارند و عضلات حلت سفتی دارند و در نوشتار دچار مشکل هستند. ب

چه های اتستیک به دلیل فقدان هماهنگی و کنترل ضعیف تعادل و حرکت و عدم کنترل واکنش های تعادلی در نوشتن دچار مشکل هستند بچه های مبتلا به فلج ترو مو دارای حرکات لرزشی غیر ارادی در اندام های دست و پا هستند و بد خط هستند بچه های اتو توئید دارای حالتی از فلج مغزی هستند که طی آن حرکات ظاهر شده حالت پیچ و تابی دارند و ما شاهد انقباض عضلانی و الگو های حرکتی بدون کنترل و نامنظم هستیم این کودکان در هنگام نوشتن دچار مشکل می شوند.و شدت حرکات غیر عادی هنگامی افزایش می یاید که فرد تحت فشار قرار می گیرد. صرع نیز که نتیجه ی تخلیه ی ناگهانی انرژی الکتریکی سلول های مغزی است می تواند عملکرد حرکتی تاثیر گذارد (حاج بابایی. دهقانی 1386)
چپ دستی دانش آموز: امروزه نوشتن با دست چپ در حکم امری هنجار و طبیعی پذیرفته شده است در حال حاضر بر خلاف گذشته توافق کلی وجود دارد که باید به کودکان اجازه داد تا با دستی که قویا ترجیح می دهند چه چپ و چه راست بنویسند در عین حال لازم است برخی مسائل مورد توجه قرار گیرد بسیاری از کودکان چپ نویس در هنگام نوشتن به دلیل بهتر دیدن انچه که نوشته اند و پرهیز از کثیف شدن ان دست خود را کج می گیرند این مشکل در واقع به کج گذاشتن کاغذ مربوط می شود اتو. مک منمی و اسمیت بر این باورند که اگر چپ نویس ها کاغذ را خلاف جهتی که راست نویس ها می گذراند قرار دهند برای نوشتن در وضعیت طبیعی قرار خواهند گرفت افراد چپ نویس از نظر کج نویسی نیز دشواری دارند کج نویسی رو به عقب به دلیل جهتی که انان در نوشتن حروف دارند به نوعی طبیعی است در عین حال در کج نویسی های شدید بهتر است از جدا نویسی به جای سر هم نویسی استفاده شود (والاس و لافلین 1370 ص 253) migna.ir

گروهی از دانش آموزان نمی توانند به خوبی از عضله های کوچک دست و انگشتان استفاده کنند از جمله عواملی که به علت عدم قرار گرفتن صحیح مداد در دست باعث ایجاد اختلالات دست نویسی دانش آموزان می شود می توان به مواردی جون فشار بیش از حد لازم به مداد یا شل گرفتن آن دور بودن بیش از حد نوک مداد از سر انگشتان و یا نزدیک بودن بیش از اندازه ی آن راست ویا ملایم نگه داشتن بیش از حد مداد در میان انگشتان و در نهایت به مناسب نبودن قطر مداد اشاره کرد.
ب) اشکال در وضعیت قرار گرفتن کاغذ: وضعیت نا مناسب کاغذ و دفترچه نسبت به بدن نیز از صحیح نوشتن جلو گیری کرده و در برو ز اشکالت مختلف هنگام دست نویسی نقش اساسی دارد برخی از دانش اموزان هنگام نوشتن سر خود را بیش از حد به کاغذ نزدیک می کنند و حتی گاهی احساس می شود سر خود را به ان می چسبانند گرو هی دیگر دفترچه ی خود را به حالت زاویه دار و کج قرار می دهند.
ج) اشکال در جهت یابی صحیح: برخی دانش اموزان درک صحیحی از رابطه های فضایی مانند با لا و پایین – زیر و رو چپ و راست ندارند به همین دلیل هنگام نوشتن حروف و کلمه ها (حتی بر روی کاغذ خط دار) قادر نیستند اشکال صحیح حروف را بنویسند مثلا حرف ((الف)) را بیش از حد امتداد داده و از روی خط می گذرانند.
2- مشکلات نوشتن صحیح حروف الفبا (حرف نویسی) گاهی برخی دانش اموزان حروف را بیش از حد بزگ ئ یا کوچک می نویسند ودر برخی موارد خطوط مستقیم (افقی یا عمودی) را به حالت قوس دار می نویسند و یا بالعکس.
3- مشکلات نسخه برداری صحیح از کلمات (رو نویسی) بعضی دانش اموزان ممکن است حروف سازنده ی کلمه را با فاصله ی زیاد بنویسند مثل ((آ ز ا د ی)) یا این که حروف را بیش از حد به هم نزدیک کرده و صورت کلی کلمه را مخدوش نمایند بسیاری از دانش اموزان در نوشتن حروف پیوسته که نیازمند حرکت های ظریف و دقیق و هماهنگ است با مشکلات جدی ای رو به رو شوند برخی از انان نمی توانند پس از نوشتن یک حرف بلافاصله به نوشتن حروف دیگر بپردازند (زندی 1383) به واسطه ی مشکلاتی که درنوشتن وجود دارد خطا هایی در نوشتن به وجود می آید.

خطاهای متداول در نوشتن:
الف کج نویسی بیش از حد که به دلایل متعددی مثل بسیار نزدیک بودن بازو به بدن و بسیار سفت گرفتن شست و دور بودن خیلی زیاد نوک قلم از انگشتان و صحیح نبودن جهت کاغذ و درست نبودن جهت حرکت قلم اتفاق می افتد.
ب) راست نویسی بیش ازحد: عواملی مثل بسیار دور بودن بازو ازبدن وبسیار نزدیک بودن انگشتان به سرقلم-هدایت قلم به تنهایی توسط انگشت سبابه – نا صحیح بودن جهت کاغذ در ایجاد ان موثر می باشد.
پ) پرفشار نوشتن که بر اثر فشار دادن بیش از حد انگشت سبابه و استفاده از قلم نا مناسب
ت) کم رنگ نویسی بیش از حد به عواملی مثل بیش از حد کج یا راست نگه داشتن قلم و چرخش نوک قلم به یک سمت و قطر بیش از حد قلم بستگی دارد.
ث) زاویه دار نویسی بیش از حد: به دلیل سفت بودن بیش از حد شست و بیش از حد شل نگه داشتن قلم و حرکت بیش از حد قلم اتفاق می افتد.
ج) نامرتب نویسی بیش از حد که چهار علت مهم برای این مورد و جود دارد که شامل نبود ازادی حرکت یا حرکت بیش از حد کند دست و محکم گرفتن قلم و در نهایت نا درست یا ناراحت بودن وضعیت می باشد.
چ) فاصله گذاری بیش از حد که به واسطه ی پیشرفت بیش از حد سریع قلم به سمت چپ و حرکت بیش از حد و سریع جانبی ایجاد می شود (والاس و لافلین 1370)

روش های ترمیمی:
1- قبل از فرا گیری نوشتن طراحی تصویر ها ی با قلم مو و انگشت دست روی شن و.... به امادگی قبل از نوشتن منجر می شود.
2- در مرحله ی اول تعلیم خط بهتر است که نمونه های حروف و کلمات از تخته یا چیز های دیگر ساخته شوند به طوری که نوآموزان بتوانند ان ها را لمس کنند زیرا این عمل اشکال ان ها را در مغز کودکان تثبیت می کند و نوشتنشان را برایشان اسان می سازد همچنین سبب می شود که کودکان با شوق و رغبت به یادگیری حروف و کلمات بپردازند.
3- پر رنگ نوشتن از روی متنی که به صورت کمرنگ نوشته شده نیز به بهتر شدن خط کمک می کند همچنین استفاده از کاغذ های پوستی و تمرین از روی کلمه ها یا حروف نوشته شده نیز برای این منظور بهتر می باشد.
4- اگر بچه ها فشار زیادی به کاغذ می اورند می توانیم از کاربن استفاده کنیم و از بچه ها بخواهیم طوری روی کاربن بنویسند که اثر زیادی از نوشته های انها روی ورقه ی زیرین نیفتد.
5- اگر بچه ها سرشان را زیاد به دفتر نزدیک می کنند از ضعیف نبودن چشم ان ها با ارجاع به پزشک مطمئن شوید.
6- دقت کنیم بچه ها کاغذ را بیش از حد کج نگذارند تا از کج نویسی ان ها جلو گیری شود
7- اگر کودکی کلمات را بیش از حد بزرگ یا کوچک می نویسد می توانید اندازه ی متوسطی برای کلمات در نظر بگیرید و با گذاشتن خط فاصله بین کلمات از کودک بخواهیدفاصله ی تعیین شده را پر کند.
8- نامرتب نوشتن تکالیف ممکن است به علت محدودیت حرکتی در دست باشد یا این که مداد را بیش از حد محکم در دست می گیرد یا وضعیت درستی در هنگام نوشتن ندارد با بر طرف کردن هر یک از این علل دانش آ موز می تواند خط بهتری داشته باشد.
9- سر مشق هایی را انتخاب کنیم که اعتماد به نفس دانش اموزان را تقویت کند برای این منظوراز عبارت های آسان شروع می کنیم.
10- دانش اموزان را تشویق کنیم تا باور های مثبتی درباره ی توانایی ها ی خود داشته باشند و میان تلاش و ارزش ها ی فردی دانش آموزان ارتباط محکمی بر قرار کنیم و به ویژه انان را تشویق کنیم تا به تلاش خود اهمیت بدهند هدف می تواند این باشد که دانش آموزان خوشنویسی را مهارتی مهم به شمار آورند.
11- به دانش اموزان تکالیف و مسولیت هایی بدهیم که انجام انها برایشان جالب باشد و به این وسیله علاقه و انگیزه برای صحیح نوشتن و زیبا نویسی را در کودکان تقویت کنیم.
12- همکاری والدین و اموزگاران در این اموزش بسیار مهم است از والدین بخواهیم با در اختیار قرار دادن ابزا ر مناسب برای نوشتن و بازدید از نمایشگاه های خط و نقاشی خط دانش آموز و اموزگار را برای اموزش و فراگیر ی بهتر این مهارت یاری کنند (صفر زاده 86).

منابع:

1- حاج بابایی مرتضی -- دهقانی هشتجین یاور (1386) " اشنایی با ویژگی ها و مسائل کودکان استثنایی -- نشر کتاب های درسی ایران
2- هالاهان دانیل پی –. کافمن جیمز ام (1378) کودکان استثنایی مقدمه ای بر اموزش های ویژه ترجمه ی مجتبی جوادیان انتشارات استان قدس رضوی چاپ پنجم.
3- شعاری نژاد علی اکبر (1372) روانشناسی رشد انتشارات اطلاعات تهران چاپ نهم.
4- والاس جرارد – مک لافلین جیمز. آ (1370) نا توانی های یاد گیری مفاهیم و ویژگی ها چاپ دوم ترجمه ی م. تقی منشی طوسی انتشارات استان قدس رضوی.
5- جوان بخت جعفر مجله ی رشد اموزش ابتدایی سال هفتم فروردین 83 شماره ی پیاپی 57 صفحه ی 17.
6- معتمدی فرشتته رشد معلم دوره ی 26 نیمه ی اول 86 شماره ی پی در پی 210 صفحه 9.
7- هادی پور عظیم رشد اموزش ابتدایی دوره ی دهم بهمن 85 شماره ی پیاپی 82 صفحه ی 5.
8- صفر زاده مهتاب رشد ابتدایی دوره ی 11 بهمن 86 شماره ی پیا پی 90 صفحه ها ی 30 و 31.
9- زرهانی سید احمد ماهنامه ی اموزشی تربیتی پیوند خرداد 89 شماره ی 368 صفحه ی 21.
10- نادری عزت الله – سیف نراقی مریم (1369) اختلالات یاد گیری چاپ چهارم انتشارات امیر کبیر.
11- دکتر شریعتمداری علی (1367) روانشناسی تربیتی چاپ سوم انتشارات امیر کبیر.
12- کریمی یوسف (1388) چاپ 11 روانشناسی تربیتی نشر ارسباران.
13- کوپر پل – اریگان فینتان چ (1373) تعلیم و تربیت کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی بیش فعالی ترجمه ی دکتر ابولفضل شریعت پناهی انتشارات رشد.
14- زندی بهمن (1383) روش تدریس زبان فارسی در دوره ی دبستان چاپ ششم سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها.
15- گروه ها ی کلاس اول اموزش ابتدایی خرداد80 ویژه نامه ی همایش کتاب ها ی درسی دوره ی ابتدایی شماره سه صفحه ی 90.
16- ضمیری محمد علی (1380) چاپ هشتم تاریخ اموزش و پرورش اسلام نشر ساسان.
17- سیف علی اکبر (1388) روانشناسی تربیتی چاپ بیستم انتشارات دانشگاه پیام نور.
18- سانتراک جان دبلیو (1387) روان شناسی تربیتی چاپ اول ترجمه ی شاهده سعیدی – مهشید عراقچی – حسین دانش فر نشر رسا تهران.
19- دکتر تبریزی (84) CDشبنم شوق مربوط به اختلالات یادگیری.
20- هژبری عذرا بیگم رشد اموزش ابتدایی ابان 83 شماره پیاپی 61 صفحه ها ی 4 و 5 و 6.