آموزش علوم همراه با فعالیت های عملی

شاید تا چند سال پیش، آموزش علوم نیز مانند سایر دروس به شنیدن توضیحات معلم، دیدن تصاویر کتاب درسی و حفظ مطالب آن محدود می گشت، اما امروزه با مطرح شدن مفاهیمی مانند یادگیری مادام العمر، فراشناخت (یادگرفتن یادگیری) و مهارت های درس علوم، این آموزش دچار تحولات و تغییرات عظیمی گشته است. امروزه تاکید کتاب های علوم ما، بر مشاهده (استفاده از حواس مختلف)، تجزیه تحلیل، فرضیه سازی، جمع آوری اطلاعات، پیش بینی، نتیجه گیری و مهارتهای پژوهشی دیگر می باشد.

بزرگان تعلیم و تربیت با مطرح نمودن نظریاتی چون شناخت گرایی و ساختن گرایی در پی آنند که توجه معلمان را به این نکته جلب نمایند که برای عمیق تر شدن، تداوم داشتن و سریع تر شدن یادگیری باید متعلمان را به انجام تجربیات دست اول وادار نمود.

این فعالیتهای عملی، ضمن لذت بخش تر شدن آموزش، دانش آموزان را در کسب مهارت های مورد نیاز در برنامه درسی یاری خواهد داد. هر چه معلمان با انواع گوناگون فعالیت ها در دروس مربوطه آشنا باشند، توانایی ایشان در طراحی تدریس‏های ثمربخش بیشتر خواهد بود. در اینجا با تعدادی از فعالیت های عملی در درس علوم آشنا خواهید شد:

1- در درس تغذیه ابتدا از بچه ها بپرسید که چه چیزهایی امروز خورده اند. پاسخ ها را لیست کنید و به کمک بچه ها طبقه ‏بندی نمایید و آن ها را در 6 طبقه مواد غذایی جای دهید. می توانید هرم مواد غذایی را به کمک نوار چسب های تیره رنگ کف کلاس درست کنید. در هر قسمت سبدی قرار دهید با استفاده از مواد غذایی پلاستیکی یا تصاویر مجلات از بچه ها بخواهید هر ماده غذایی را در سبد مخصوص به خود قرار دهند. در مرحله بعد هریک از دانش آموزان یکی از مواد غذایی سالم را انتخاب کند و درباره مواد مغذی (ویتامین یا مواد معدنی یا پروتئین) آن ماده تحقیق کند و بگوید چه اثری روی بدن ما دارد. مثلا با انتخاب شیر، به کلسیم آن توجه کند و تاثیرش را بر دندان ها نشان دهد. پس از تحقیقات، پوستری برای تبلیغ آن ماده غذایی درست کند مثلا یک صورت خندان با دندان های سفید را نشان دهد که لیوان شیری در کنارش قرار دارد و با جمله ای بنویسد (کلسیم شیر دندان ها را محکم می کند. پس هرچه می توانید شیر بخورید)، پوسترها را در راهروی مدرسه آویزان کنید.

برای بچه های کلاس های پایین تر، تصاویری از انواع خوردنی ها و غذاها از روزنامه ها بچینند و سه برگه کاغذ در اختیار هر دانش آموز قرار دهید تا با چسباندن تصاویر مناسب، سه وعده غذایی صبحانه، ناهار و شام را روی سه برگه کاغذ نشان دهد. کارهای بچه ها را به نمایش بگذارید و درباره آنها بحث کنید.

2- مشاهده کرم های خاکی، اطلاعات زیادی در اختیار بچه ها قرار می دهد. از بچه ها بخواهید در زیر سنگ ها، خاک یا برگ ها به جستجوی کرم های خاکی بپردازند و عکس العمل آنها را مشاهده و یادداشت کنید. بچه ها خواهند فهمید که کرم های خاکی از نور آفتاب گریزانند و به سرعت داخل خاک عقب نشینی می کنند. (زیرا اشعه ماوراء بنفش برای آنها مضر است) ضمناً با خشک شدن بدن مرطوب کرم، دیگر نمی تواند تنفس کند.

کرم های خاکی غذای مورد علاقه خود را دارند. برای یافتن این غذاها، چند کرم خاکی را در گلدانی بیندازید و روی آن را خاک بریزید. محیط گلدان را همواره مرطوب و خنک نگه دارید. هر روز انواع متفاوتی از برگ ها را روی سطح گلدان قرار دهید و در پایان روز چک کنید که چه مقدار از آن برگ ها خورده شده است. بدین ترتیب غذای مورد علاقه کرم ها را پیدا کنید.

3- در فصل زمستان که جمع آوری غذا برای پرندگان مشکل است از بچه ها بخواهید مخلوط های خوردنی تهیه کنند و در اختیار پرندگان قرار دهند. این مخلوط ها را می توان با دانه های چرب مثل بادام زمینی غیر شور، سبزیجات خرد شده، کشمش، و دانه های مخصوص پرندگان تهیه کرد. مواد را کاملا خرد کنید و پس از مخلوط کردن حجم محکمی درست کنید و سپس آنها را با نوارهای مختلف از درختان آویزان کنید.

از بچه ها بخواهید با مشاهده دقیق پرندگانی که می بینند اطلاعات زیر را راجع به هر پرنده کامل کنند. رنگ بدن، بال، دم، سر، چشم ها، نوع خواندن، ابعاد پرنده، زمان یا فصل مشاهده پرنده.

با مداومت در اینکار در طول سال، بچه ها اطلاعات زیادی راجع به پرنده ها خواهند آموخت مثلاً اینکه شکل جوجه بعضی از پرندگان با شکل والدینشان متفاوت است. گاهی شکل پرندگان نر و ماده با هم فرق می کند و اینکه بعضی از پرندگان در فصل های مختلف تغییر رنگ می دهند. برای کامل شدن این فعالیت معلم می تواند از پرندگان دیده شده عکس بگیرد و در اختیار کلاس قرار دهد.

4- برای اینکه دانش آموزان به صورت عملی بفهمند که چرا انسان های اولیه از سایر حیوانات متفاوت بودند، توجه آنها را به نقش انگشتان دست آدمی در پیشرفت انسان ها جلب نمایید، مثلاً از آنها بخواهید مواد غذایی گوناگون را بدون استفاده از انگشت شست بخورند. به هر دانش آموز کیسه ای حاوی یک عدد سیب، یک تکه کیک داخل کیسه پلاستیکی (سر کیسه با نخ بسته شده باشد)، یک قطعه شیرینی که داخل کاغذ پیچیده شده و یک قاشق با یک ظرف ماست بدهید. ابتدا همه‏ی کلاس در مورد انتخاب مشکل ترین بسته برای باز کردن و سخت ترین ماده برای خوردن بحث گروهی نمایند. سپس تک تک مواد غذایی را امتحان کرده و صحت پیشگویی بچه ها سنجیده گردد. دانش آموزان می توانند از نوار چسب هایی برای بی حرکت کردن شست های خود استفاده کنند یا یک دستکش کهنه بدست کنند.

5- در آموزش درس سلول ها، از دانش آموزان بخواهید تصاویر کارتونی با موضوع سلول درست کنند. آنها باید با هدف نشان دادن مراحل زندگی سلولی، داستان مصوری بنام (یک روز در زندگی موجود زنده) بسازند و در هر صحنه از داستان، مکالمات اجزاء سلول، جزئیات کار، حرکت، تقسیم پذیری و تغذیه این موجود زنده را آشکار نمایند. دانش آموزان می‏توانند پس از رسم تصاویر با استفاده از مواد مختلف مثل ماژیک، مداد شمعی، دستمال کاغذی، نی و انواع مهره ها به برجسته‏ سازی بخش های مختلف بپردازند و نمایی 2 یا 3 بعدی از کار خود ارائه دهند.

6- در فصل زمستان، هنگام تدریس رشد و نمو در گیاهان، یک باغچه سبزیجات کاغذی درست کنید. بدین منظور می توانید صفحه های بزرگ کاغذ قهوه ای رنگ را به شکل بادبزنی تا بزنید و ردیف های باغچه (کرت) را درست کرده و لبه های کاغذ را بهم متصل نمایید. این باغچه خالی، آغازی برای درس رشد و نمو در گیاهان است. ابتدا در کل کلاس در مورد اینکه چه گیاهان و سبزیجاتی را در باغچه تان رشد دهید بحث کنید. نام سبزیجات انتخاب شده را در هر ردیف بنویسید تا بچه ها کار خود را شروع کنند. آنها باید تصاویر سبزیجات مربوطه را پیدا کرده و در باغچه بچسبانند و اطلاعاتی راجع به آنها جمع آوری نمایند.

7- در درس دستگاه گوارش، از دانش آموزان بخواهید تصاویری از بدن انسان در اندازه واقعی بکشند. آنها می توانند روی کاغذ یا مقوا دراز کشیده و دور تا دور بدن خود را خط بکشند. سپس با استفاده از مواد مختلف مانند بادکنک، پاکت، طناب، لوله و نخ قسمت های مختلف دستگاه گوارش را نمایش بدهند. پس ازاینکه بچه ها اعضای داخلی بدن را مرتب کردند از آنها بخواهید تا درباره عمل منحصر به فرد هر عضو تحقیق کرده و نتایج را بصورت داستان گوارش از زبان یک غذای فرضی بیان کنند. دانش آموزان با استفاده از جزییات علمی، به حرکت خود در لوله گوارشی شامل دهان، گلو، مری، معده، روده کوچک و بزرگ و اندام دفع ادامه می دهند. آنها می تواننددر داستان خود به تغییر اندازه، ظاهر و شکل غذا در هر قسمت دستگاه گوارش اشاره می کنند. این فعالیت از انواع مختلف یادگیری پشتیبانی می کند و به احیاء روش علمی کمک می‏نماید.

8- بعد از تدریس درس فصل ها، دانش آموزان را به 4 گروه تقسیم کنید. به هر گروه صفحه مقوایی بزرگی دهید و نام فصلی را بالای آن بنویسید. افراد هر گروه با هم درباره همه فعالیت های مربوط به آن فصل و نوع لباس متناسب با فصل فکر می کنند. سپس مجلات قدیمی را در اختیار بچه ها قرار داده تا تصاویری متناسب با آن فصل انتخاب کرده و بچینند. تصاویر روی صفحه مقوایی چسبانده شده و کلماتی نیز متناسب با فصل روی مقوا نوشته می شود و یا بچه ها تصاویری مربوط به آن فصل نقاشی می کنند. در پایان پوسترهای فصل ها کنار هم چسبانده می شود. بچه ها با مشاهده آنها چیزهای زیادی راجع به فصل ها خواهند آموخت.

مولف: منصوره فروزان